İran'ın geleneksel ipeği ve benzersiz özellikleri

İpek, birkaç işlemden sonra kumaş üretiminde kullanılabilen doğal ve protein bazlı bir lif türüdür. İpek kumaşlar son derece yumuşak ve dayanıklıdır ve diğer kumaş türlerine göre daha yüksek bir fiyat aralığına sahiptir. Geçmişte, İran, ipek böceği yetiştiriciliği ve ipek kumaş üretimi konusunda önemli merkezlerden biri olmuştur. Bu sanayi hâlâ İran'ın bazı bölgelerinde devam etmekte olup, ipek halı gibi bazı ürünleri dünya çapında bir üne sahiptir.

İpek sanayisi ve tarihi

Tarihçiler, ipeğin elde edilmesi yöntemini ilk olarak Çinlilerin keşfettiğini düşünmektedir. Onlara göre, dört bin yıl önce Çin'de ipek iplik ve kumaşlar üretilmiştir. İran'da da ipek ürünleri üretiminin çok eski bir geçmişi vardır. Bazıları, M.Ö. döneminde İran'ın önemli bir ipek üretim merkezi olduğunu savunmaktadır. Daha sonraki dönemlerde de İran'da ipek üretimi büyük bir gelişim göstermiştir; Orta Çağ'da İran'a seyahat eden Avrupalı gezginler, İran'ın ipek sanayisini belirtmişlerdir. Her halükarda, İran ipeği geçmişten günümüze dünya çapında bir üne sahiptir. İranlı zanaatkârlar, diğer bölgelerde üretilen örneklerle karşılaştırıldığında daha kaliteli ve yüksek saflıkta ipek üretmektedir.

İran'da Geleneksel İpek Üretim Yöntemi 

İran'da ipek böceği yetiştiriciliği genellikle ülkenin kuzeyinde yapılmaktadır. Dut ağaçları bulunan çiftçiler, dut bahçelerinin yanında genellikle 10 ile 30 metrekare arasında bir alana sahip olan "telnbar" adı verilen bir yapı inşa ederler. Telnbar, yerden 1.5 ile 2.5 metre yükseklikte olup, burada ipek böcekleri dut yapraklarıyla beslenerek ipek üretimi için uygun koşullara ulaşırlar. İpek böceği yumurtaları, telnbara aktarılmadan önce bir süre karanlık ve nemli bir ortamda, ahşap kutularda saklanır. Yumurtalar, böceklere dönüştüğünde telnbara aktarılır ve yaklaşık 40 gün boyunca burada kalır, ardından koza haline gelirler. Böcekler kendilerini koza sararken, kısa bir süre içinde dut yapraklarından ayrılmaları gerekmektedir. Bu aşamada bir gecikme olursa, böcek kozasını delerek yok olmasına neden olacaktır. Kozalar yapraklardan ayrıldıktan sonra ve ipek üretimi için gönderilmeden önce, içlerinin kuruması için ısıtılmalıdır. Geçmişte kozalar birkaç saat kaynar suya konulurdu, ancak günümüzde kurutma işlemi, pirinç dövme için kullanılan ve yüksek ısı üreten platformlarda gerçekleştirilmektedir. 

Hazırlanan kozalar, ipek üretimi için büyük paketler halinde gönderilmektedir. İpek üretimi, küçük ev atölyelerinde yapılmakta olup, endüstriyel yapılar ve aletler bu süreçte yer almamaktadır. İpek üretiminden sonra, "kliyab" çekme aşaması gerçekleşir. Kliyab, Yozgat, Kerman ve Kum illerinde yetişen bir bitkidir. İpek lifleri, ipek üretiminden sonra birbirine yapışmış ve safsızlık içermektedir, bu nedenle saflık için kliyab kullanılır. Geçmişte kliyab bir çukura konulup ateşle yakılır ve külü 24 saat kaynatılarak tamamen suya çözülmesi sağlanırdı. Ardından ipek ipliği bu çözeltiye atılarak temizlenirdi. Kliyab işleminden sonra ipek ipliği krem rengi olmaktadır. Genellikle pazarda, tüketiciler beyaz veya renklendirilmiş iplik kullanmaya eğilimlidir, bu nedenle kliyab işleminden sonra liflerin beyazlatılması için bir aşama gerçekleştirilir. (İpek, ancak önceden beyazlatılmışsa renklendirilebilir.) Eski zamanlarda, zorlu aşamalarla bitkisel ürünler kullanılarak ipek beyazlatılıyordu, ancak günümüzde bu işlem kimyasal maddelerle gerçekleştirilmektedir. İpek işleme sırasında ağırlığın %25'ine kadar kaybedilmesi nedeniyle, parlaklığını artırmak ve ağırlığını artırmak için demir, kalay ve alüminyum gibi maddeler eklenmektedir. Bu aşamalardan sonra, lifler "şar" adı verilen bir kumaşa dönüştürülmek üzere kullanılmaktadır. İpeği halı üretiminde kullanmak istediklerinde, üzerine boyama işlemi yapılması gerekmektedir. Geleneksel boyama da oldukça zahmetli ve titiz bir süreçtir. Boyama işleminden sonra, lifler ipek halı ham maddesi olarak kullanılmaktadır.

İran İpeği Sanayisinin Ulusal Kaydı

Geleneksel teknolojiler, somut olmayan mirasın en önemli alt gruplarından biri olarak kabul edilmektedir. İran ipeği sanayisinde beş il, ipek ürünlerinin üretim zincirinin farklı aşamalarında yer almaktadır:

•    Gilan (Fuman, Astane-ye Aşrafiye ve Langerud şehirleri) ipek böceği yetiştiriciliği ve ipek üretiminin ana merkezi,

•    Razavi Horasan (Torbat Haydariye ilçesi Bayg şehri) ipek işleme merkezidir,

•    İsfahan (Kaşan şehri) ipek işleme ve şar dokuma merkezidir,

•    Kum, ipek boyama merkezidir,

•    Doğu Azerbaycan (Tabriz) ipek halı dokuma merkezidir.

Bu şekilde, İran'ın yerel ipek sanayisi dosyası, bu beş ilin adıyla 2017 yılında İran'ın somut olmayan miras listesine kaydedilmiştir.