Kilim; İran'ın kültür ve coğrafyasının genişliği kadar çeşitliliği kadar bir dokuma sanatıdır

Belki de İran'da dokuma ürünlerinin popüler olmasının nedenlerinden biri, bol miktarda hammadde bulunmasıdır. İranlıların tarım ve hayvancılıkla uğraşması, yün ve pamuk gibi ürünlerin, kilim çeşitleri ve halı gibi ürünlerin üretimi için en önemli hammaddeleri sağlamaktadır. Yüzyıllar boyunca, İran'ın yeteneği bu dokumaların farklı desenler almasına neden olmuş ve bugün bunlar İran kültürünün özel unsurlarından biri haline gelmiştir. Bu bağlamda, İran'daki kilim çeşitliliği, coğrafya ve mevcut alt kültürlere bağlı olarak oldukça fazladır; öyle ki, bazı kilim dokuma teknikleri ayrı bir isim almış ve bağımsız birer el sanatı dalı olarak tanınmaktadır.

Kilim nedir?

Kilim, elle ve tezgah üzerinde dokunan bir üründür. Yatay tezgahlar, kilim dokumada dikey tezgahlara göre daha az kullanılır; ancak yatay tezgahlar taşınabilir olup, göçebe yaşam sürenler için daha uygundur. Bu kumaşın iplikleri genellikle yün, pamuk ve bazı durumlarda ipekten oluşur ve genellikle halı olarak kullanılmaktadır. İran’da Cacim olarak adlandırılan bazı kilim çeşitleri, şekil ve desen açısından normal kilim ile benzerlik gösterebilir; ancak bu dokumalar, dokuma yöntemi açısından birbirinden farklıdır; kilim dokumasında kesinlikle bobin kullanılmaz.

Geleneksel kilimlerde renkler, çay, ceviz kabuğu ve diğer doğal malzemeler kullanılarak elde edilirdi. Bu dokuma, geçmişte altlık olarak kullanılmasının yanı sıra, yük hayvanları için örtü olarak da işlev görmüştür; ancak günümüzde daha çok İranlıların evlerinin zemininde modern bir kaplama olarak kullanılmaktadır.

Kilim, her bölgede dokumacıların ihtiyaçlarına göre üretilmektedir. Bu nedenle, standart bir boyutu yoktur; ancak günümüzde daha çok halı ölçülerinden yaygın olarak dokunmaktadır. Günümüzde kilim dokuma, fabrikalarda ve endüstriyel makinelerle de yapılmaktadır; ancak geleneksel kilim, dokuma hayatına devam etmekte ve ürünleri büyük ilgi görmektedir.

Kilim Çeşitleri 

Kilimin dokunduğu coğrafi ve kültürel bölgeye bağlı olarak bağımsız bir kimlik kazanır. Bu kimlik, desenlerin yanı sıra, kilimin malzemesi ve hatta boyutunda da görülebilir. Bu bağlamda, Şahseven, Luri, Sistan, Harsin, Beluç, Hemsin, Sene, Kaşkay, Afşar, Zereh, Türkmen ve Anbaran gibi farklı kilim türleri adlandırılabilir. Başka bir sınıflandırmada, kilim dokuma, dokuma tekniği, desen ve kullanımına göre farklı türlere ayrılabilir: 

İğne Kilimi 

İğne yöntemiyle kilim dokuma, bu ürünün geleneksel yöntemle üretilmesinde ana tekniklerden biridir. Bu dokuma şekli, İran'ın farklı eyaletlerinde yaygındır ve burada çözgülerin etrafına atkı ipliği dolamak için iğne kullanılır. Genellikle bu dokumaların iplikleri yünden yapılır ve ürünleri ince bir dokuya sahiptir. İğne kilimi, 2023 yılında İran'ın ulusal miras listesine Kohgiluye ve Boyer-Ahmad eyaleti adıyla kaydedilmiştir. 

Döngü Dokuma (Ters Dokuma) 

Bu tür kilim, Fars'ın Kaşkay aşireti arasında dokunmaktadır. Ters dokuma, geleneksel kilim tezgahlarında yapılır, ancak atkı iplikleri iki çözgünün üstünden dolanmak yerine, dokuyucu bunu çift ipliğin altından dolayarak yapar. Bu tür kilimde, dokuyucu çalışmasını görebilmek için işin altına bir ayna koyar. 

Rend Dokuma (Serendaz Dokuma) 

Rend dokuma, iğne dokuma tekniğiyle yapılır ve tek taraflı bir örtüdür. Kaşkay ve Bahtiyari aşiretleri arasında yaygın olan bu tür kilimde genellikle hayvan figürleri veya bitki resimleri kullanılır ve boyutları halı veya masa örtüsü büyüklüğündedir. Rend dokuma, 2023 yılında Kazeroon'un Tang-e-Çogan bölgesinde İran'ın ulusal miras listesine kaydedilmiştir.

Çift Taraflı Kilim 

Bu teknikte, eserin her iki yüzü de kullanılır; dokumacı, iplikleri iki aşamada, alt ve üstten geçirir. 

Kürt Sofrası 

Bu dokuma, kilim dokuma tekniğiyle hazırlanır ve geleneksel ekmek pişirme sırasında hamur parçalarının üzerine konulduğu bir tür örtüdür. Bu kullanım, Kürt sofrasının genellikle küçük olmasına ve 100x100 santimetre boyutlarında dokunmasına neden olmuştur. Çoğu Kürt sofrası, pamuk iplikleri ve yün ipliklerden yapılmaktadır. Bu dokumada kullanılan desenler pek karmaşık değildir; ortası sade, kenarları ise renkli desenlerle dokunur. 

Şiryekipiç 

Bu tek taraflı kilim, daha çok Sırcan kırsal bölgelerinde üretilmektedir. Bu tür kilimin "Şiryekipiç" olarak adlandırılmasının nedeni, renkli ipliklerin iplik (çele) etrafında sarılmasıdır. Yerel lehçede bu dokuma "kilimpiç" olarak da anılmaktadır. Bu tür kilimde kullanılan motifler, sıradan kilimlerden daha karmaşık olup halı motiflerine yakındır. Bu sanat, 2016 yılında Kerman Eyaletinin Sırcan ilçesi adına İran ulusal miras listesine kaydedilmiştir. 

Gumçe Dokuma 

Kohgiluye ve Boyer Ahmad eyaletindeki Kaşkay aşiretleri, gumçe kilimin başlıca üreticilerdir. Gumçe, halı ve kilim dokuma tekniklerinin bir kombinasyonunu içerir. Gumçenin ortası, kilim dokuma tekniğiyle, çiçek motifleri ise halı dokuma tekniğiyle işlenir. Genellikle bu dokumanın çözgüleri pamuk, atkıları ise yün ipliklerden yapılmaktadır. 

Kabartmalı Kilim 

Bu kilim, gumçe gibi halı ve kilim dokuma tekniklerinin bir birleşimidir. İşin zemin kısmı sade kilim şeklinde, desenler ise halı düğümü ile dokunur. Düğüm kullanımı, desenlerin daha belirgin olmasını sağlar. İlam, bu tür kilimin en önemli üretim bölgesi olarak 2018 yılında kabartmalı kilim şehri olarak tanıtılmıştır.

Leybafi (döşeme)

Bahtiyari halkı arasında yaygın olan bir diğer kilim çeşidi ise "Ley"dir. Kullanım amacı bakımından diğer kilimlerden farklı olan bu kilim, arkasındaki kısa duvarda (çul) bulunan siyah çadırın içindeki yorgan ve yatak üzerini örtmek için kullanılır. Bu kilim çeşidi tek taraflı dokunur ve her sırada farklı renkler kullanılır.

Mesne dokumacılığı

Erdebil’in Namin ve Anbaran bölgelerinde genellikle 170x110 santimetre boyutlarında bir tür kilim dokunmaktadır. Mesned, çoğunlukla seccade olarak kullanılır ve bu dokumanın geometrik desenleri genellikle bir mihrap oluşturacak şekilde düzenlenir. Eskiden bir misafir geldiğinde odanın en güzel yerine bir mened serilir ve misafiri oraya oturtulurdu.

Vernikleme

Dokumada kullanılan desen ve motifler genellikle doğadan esinlenerek oluşturulmuş olup soyut bir yapıya sahiptir. Verni, iğne tekniğiyle dokunan, çözgü ve atkı iplikleri yün veya ipekten yapılan bir kumaştır. Verni dokumacılığı İran'ın kuzeybatısında ve Azerice konuşan halk arasında daha çok yaygındır. Erdebil Eyaleti'ne bağlı Aslandoz, 2021 yılında Verni şehiri olarak tescil edildi. Ayrıca Arasbaran bölgesi göçebelerinin el sanatı olarak boyama-dokuma sanatı da 2011 yılında İran'ın milli eserler listesine kaydedildi.

Çift dokuma

Bu örgü şerit şeklinde olup, genişliği dört ila yedi santimetre arasındadır. Bu kilim çeşidinin yapısında zıt koyu ve açık renkler kullanılmıştır. Bazen bu örgünün kenarlarında sarı ve kırmızı renkler de görülmektedir. Bu örgü göç sırasında hayvanların yüklerini bağlamak ve göçebelerin kara çadırlarını sabitlemek için kullanılır.

Şişederme dokuma

Fars Eyaleti Yörükleri arasında dokunan Şişederme, kilime benzemekte olup basit bir yer makinesinde dokunmaktadır. Bu örgü, şerit biçimindeki, ancak genişliği bir metreyi bulabilir. Bu tür örgülerden sepet benzeri ürünler elde edilmektedir. Aynı zamanda paspas veya yatak örtüsü olarak da kullanılır.